تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
سرای عزیزالله‌اف، تنها تجارت خانه باقیمانده مشهد
وفا ثابتی می‌گوید: وضعیت بحرانی سازه‌های بنا و استحکام آنها بیش از همه در این سرا ایجاد نگرانی کرده است، به همین دلیل در وهله اول مقاوم‌سازی و استحکام‌بخشی مدنظر است.
از دور که نگاه می‌کنی قبل از هر چیز، در و تخته‌ها و ستون‌های چوبی بناست که توجهت را جلب می‌کند. کمی که نزدیک‌تر شوی حتی صدای زق زق استخوان هایش را هم می‌توانی بشنوی، بعد این فکر از مخیله ات عبور می‌کند که چنین بنایی با چه جان و توانی همچنان با صلابت روی پاهایش ایستاده است؟
بنای پیر و فرتوتی که سرنوشت این روزهایش خیلی جدا از سرنوشت رفیقان و رقیبانش مثل بازار فرش نیست. یک ساختمان قدیمی با یک پیشینه تاریخی و اثرگذار که چوب‌های پوسیده و کهنه آن دیگر قدرت و قوت گذشته را ندارد و در صورت کوچک‌ترین سهل انگاری می‌تواند یک فاجعه مهیب را رقم بزند و حالا، بعد از کش و قوس‌های فراوان بر سر ترمیم آن، کار بهسازی اش حدود ۲ ماهی می‌شود که آغاز شده و برای پایان آن هم یک بازه زمانی هجده ماهه را در نظر گرفته اند.
مقاومت کسبه و کار سخت تخلیه ۳۳ واحد تجاری، زیرسازی‌های نامناسب و نیاز به سامان‌دهی اساسی و همچنین تهیه ملات مناسب برای مرمت بنا که فصل مناسب آن تابستان عنوان شده، از جمله دلایل طولانی شدن روند مرمت سرای عزیزالله اف است.
بازار داربست‌ها در سرای کوچک
اگر این روز‌ها گذرتان به کوچه عباسقلی خان و تنها تجارت‌خانه باقی مانده مشهد بیفتد، حتما می‌توانید بساط شن و ماسه‌ای که روی زمین در جوار حیاط کوچک «سرای عزیزالله اف» ریخته شده را ببینید. وارد سرای کوچک که شوید، انبوه داربست‌ها و میل‌های آهنی کوچک و بزرگی که در چپ و راست و بالا و پایین آن قرار دارد را می‌بینید. اما در قسمت اصلی سرا هنوز نبض بازار با همان سبک و سیاق قدیمی اش جریان دارد.
می‌گویند جایی است برای فروش لباس و وسایل دسته دوم، اما بیشتر از این می‌توانید پیدا کنید. پایتان را که از در اصلی سرا به داخل بگذارید، رنگ به رنگ لباس‌های قرمز و آبی و سبز و سفید است که از بالا و پایین بازار آویزان است. بیشتر که بروید داخل چرخی بزنید، هزار و یک مدل دیگر هم می‌بینید. نصف دیگر مغازه‌ها هم پر است از کتانی‌ها و کفش‌های بزرگ و کوچک کوهنوردی.
خیلی هایشان مرتب و منظم روی طبقه‌ها و قفسه‌ها چیده شده است و بقیه هم داخل کارتن‌های کوچک و بزرگی که جلوی در مغازه‌ها گذاشته شده است. حتی می‌توانید اثری از مغازه‌های قدیمی‌تر که لوازم صوتی می‌فروختند را پیدا کنید که رادیو‌ها و چراغ قوه‌های قدیمی به فروش می‌رسانند و کلی خرت و پرت دیگر مثل عروسک و ظرف و ظروف مسی و کاسه بشقاب.
این تصویر هنوز در سرای اصلی برقرار است و البته تماشای آن همه رفت و آمد از روی دیوار‌هایی که گویی به باد بند است، همچنان دلهره آور.
۳ماه طول کشید تا بنا تخلیه شود
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ثامن درباره روند ۱۸ ماهه مرمت سرای عزیزالله اف می‌گوید: «از همان ابتدا که بحث مرمت «سرای عزیزالله اف» مطرح شد، کمیته‌ای با نام کمیته راهبری و با حضور نمایندگان میراث فرهنگی، شهرداری منطقه ثامن، دادسرای قضایی ثامن، فرمانداری و کسبه شکل گرفت. بعد از آن هرگونه تصمیم گیری درباره سرای عزیزالله اف از جمله برنامه‌ریزی‌های مالی، تأمین بودجه، نحوه جابه جایی کسبه، تأمین یک مکان جایگزین برای آنها و مواردی از این دست تا پایان دوره مرمت بر عهده کمیته راهبری گذاشته شد.
مقرر شد کار‌ها چه به صورت اجرایی و چه به صورت مالی با مشارکت میراث فرهنگی، شهرداری ثامن و کسبه انجام شود.
نشت لوله فاضلاب در جریان استحکام بخشی
همین شنبه‌ای که گذشت، یعنی هفتم دی ماه، برخی از اعضای کمیته راهبری، برای بازدیدی میدانی از وضعیت مرمت راهی سرای عزیزالله اف شدند. به گفته وفا ثابتی این جلسه با هدف بررسی نحوه انجام کار و پیگیری روند کار‌های صورت گرفته انجام شد تا اگر مشکلی وجود دارد، مشخص شود و برای حل آن اقدامات لازم صورت بگیرد.
ثابتی می‌گوید: «طی فعالیت‌هایی که در راستای استحکام بخشی انجام شد متوجه شدیم لوله فاضلاب به مشکل خورده و دچار نشتی شده، از قضا نشتی هم زیاد بوده و رطوبت زیادی را به بنا منتقل کرده و در نتیجه تمام پی بنا خیس و مرطوب شده بود. به همین دلیل، شهرداری با همکاری شرکت آب و فاضلاب مشهد در صدد رفع این مشکل برآمد. این لوله باید در سراسر قسمتی که در مجاورت بنا قرار دارد چک شود و تمام قسمت‌های آن که احتمال نشتی دارد مورد بررسی قرار بگیرد تا قدم‌های بعدی مرمت آن با اطمینان برداشته شود.»
تقسیم سه جانبه هزینه‌های مرمت بین میراث، شهرداری و کسبه
به نظر می‌رسد می‌توان به مرمت پروژه تجارت‌خانه قدیمی مشهد به عنوان یکی دیگر از پروژه‌هایی که ماحصل همکاری میراث فرهنگی و شهرداری است، امیدوار بود. ثابتی می‌گوید: «طبق قرارداد، میراث فرهنگی به عنوان کارفرمای این پروژه و یکی از ذی صلاحان این سازمان نیز به عنوان پیمانکار تعیین شد.
قرار بر این بود که اواسط شهریور کار مرمت این بنا آغاز شود. با این حال، به دلیل اینکه بازار و قسمت‌های مورد نظر آن تخلیه نشده بود، امکان اینکه پیمانکار در محل مستقر بشود و بتواند فعالیت خود را آغاز کند وجود نداشت. با همکاری شهرداری و دادستانی سرانجام به صورت کامل تخلیه شد و حالا حدود دو ماهی می‌شود که بهسازی سرای عزیزالله اف آغاز شده است.
ثابتی درباره بحث هزینه‌های این طرح می‌گوید: «طبق تفاهم نامه‌ها و صورت جلسات، قرار بر این شد که این کار به صورت سه جانبه صورت بگیرد. یعنی میراث فرهنگی، شهرداری ثامن و بازاری‌ها هر کدام یک سوم از هزینه‌ها را تقبل کنند.»
کاربری بنا تغییر نمی‌کند مگر توافقات جدیدی بشود
ثابتی درباره اینکه سرنوشت این بنا بعد از مرمت تغییر خواهد کرد یا نه می‌گوید: «اکنون تصمیمی درباره اینکه کاربری این بنا بعد از پایان بهسازی آن تغییر کند وجود ندارد. طبق تعهدات ما باید اینجا را مرمت کنیم و در اختیار کسبه قرار بدهیم. این شرایط تغییر نخواهد کرد مگر اینکه در آینده توافقات دیگر و تصمیمات دیگری گرفته شود.»
او اضافه می‌کند: «پیش بینی شده است کار مرمت این بنا ۱۸ ماه به طول بینجامد. در این مدت به تعداد حجره‌هایی که در سرای عزیزالله اف وجود دارد، شهرداری از مکان‌هایی که تحت تملک دارد، مغازه در اختیار کسبه قرار خواهد داد. با این حال، نمی‌دانیم به چه علتی کسبه چندان استقبالی از این قضیه نکردند و ترجیح دادند جای دیگری مشغول به کار شوند.»
استحکام بخشی هدف اصلی مرمت سراست
ثابتی رفع خطر سازه‌ای بنا و حفاظت از آن در برابر آسیب‌هایی مثل حریق را هدف اصلی پروژه ۱۸ ماهه مرمت سرای عزیزالله اف می‌داند و درباره آنچه که قرار است طی این مدت در این سرای تاریخی رخ بدهد، می‌گوید: «وضعیت بحرانی سازه‌های بنا و استحکام آنها بیش از همه در این سرا ایجاد نگرانی کرده است، به همین دلیل در وهله اول مقاوم‌سازی و استحکام‌بخشی مدنظر است. در واقع طبق قراردادی که در این‌باره منعقد شده است این مرمت، یک مرمت اضطراری است.
طبیعتا در این بین مواردی که مربوط به نازک‌کاری و زیباسازی بناست و به دلیل عمر بالا و فرسودگی آن دچار مشکل شده است، تا حدی مرتفع خواهد شد. اما از آنجایی که این موضوع خیلی هزینه‌بر است، شاید اعتبارات میراث و شهرداری به تنهایی کفاف آن را ندهد و به مشارکت کسبه نیز نیاز باشد.»
آنچه به این بنا گذشته است
سرای عزیزالله اف در سال ۹۳-۱۳۹۲ با جلسات و مکاتباتی که بین شهرداری ثامن و میراث فرهنگی انجام شد، یک مرتبه تا پای انعقاد قرارداد با مشاور پیش رفت، اما به سرانجام نرسید. علاوه بر این یک مرتبه دیگر در کش و قوس‌هایی که برای بهسازی این بنا اتفاق افتاد، تجارت‌خانه قدیمی مشهد تا پای خروج از ثبت فهرست آثار ملی ایران نیز پیش رفت. اما با پیگیری واحد حقوقی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از طرف مدیر کل استان از رخ دادن این اتفاق جلوگیری شد.
شهرداری به وظیفه خود عمل کرد
مهدی زمانی، مدیر روابط عمومی شهرداری منطقه ثامن، در پاسخ به سؤال خبرنگار شهرآرا مبنی بر موقعیت مکانی مغازه‌های ارائه شده از سوی شهرداری ثامن برای انتقال حجره داران سرای عزیزالله اف می‌گوید: «بر اساس توافق با میراث فرهنگی و کسبه سرای عزیزالله اف، شهرداری مکان موقتی را در یکی از بهترین نقاط منطقه ثامن یعنی «پاساژ عدالت» در میدان عدالت (پنجراه پایین خیابان) در اختیار میراث فرهنگی قرار داد.»
او ادامه می‌دهد: «بر همین اساس ۳۳ باب مغازه برای ۲۸ مالک درنظر گرفته شد، اما نمی‌دانیم به چه دلیل تنها ۵ مالک از این مغازه‌ها استقبال کردند.»
زمانی در توضیح گمانه زنی‌هایی که درباره تمایل نداشتن مالکان وجود دارد، توضیح می‌دهد: «شهرداری به وظیفه خود عمل کرد و مغازه‌ها را تحویل داد، اما شاید یک دلیل برای نبود تمایل در میان کسبه این باشد که بیشتر فروشنده‌های سرای عزیزالله اف مستأجر بوده اند نه مالک، به همین دلیل ترجیح داده اند به جای رفتن به پاساژ عدالت جای دیگری در همین نزدیکی سرای عزیزالله اف اجاره کنند.»
زمانی همچنین درباره میزان مشارکت کسبه می‌گوید: «شهرداری در این ابتدای راه برای نشان دادن حسن نیت خود، سهم خود از مرمت را پرداخت کرد تا کار مرمت آغاز شود و کسبه شیرینی شروع کار را حس کنند و با رغبت بیشتری در ادامه راه همراه شوند.»
او در پاسخ به سؤالی درباره مرمت سرای بزرگ نیز می‌گوید: «برای ابتدای راه از سرای کوچک شروع کردیم و امیدواریم پس از پایان این بخش، بخش اصلی سرا نیز مرمت شود.»
چرا سرای عزیزالله اف اهمیت دارد؟
جنبه هویتی تاریخی و فرهنگی
این بنا در سال ۱۳۴۷ ه. ق به دست حاج غلامحسین سالم مشهدی احداث شده و قدمت آن به اواخر قاجار و اوایل پهلوی برمی گردد.
موقعیت جغرافیایی
نزدیکی به حرم امام رضا (ع) اهمیت دوچندانی به این بنا بخشیده است.
پیشینه اقتصادی
این سرا در گذشته تجارت‌خانه‌ای برای صادرات محصولات مختلف بوده است.
معماری
معماری این بنا مطابق با معماری ایرانی اسلامی و از نوع درونگراست که به اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شود.
* این گزارش دوشنبه ۹ دی‌ماه ۱۳۹۸ در شماره ۳۰۰۷ روزنامه شهرآرا صفحه گردشگری چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
